744 yılında Moğolistan’daki II. Köktürk Devleti, Uygurlar başta olmak üzere
Karluk ve Basmılların ittifakıyla yıkılır. Yıkılan devletin yerine Uygur
Kağanlığı (Ötüken Uygur Kağanlığı- 744-840) adlı başka bir Türk devleti kurulur.
Bu Kağanlığın merkezi Orhun nehri üzerinde yer alan Karabalgasun’dur.
Budist Uygur yazılı belgelerinin büyük bölümü Çinçe, Tibetçe, Toharca,
Soğdça ve Sanskritçeden yapılmış çevirilerdir. Bu nedenle bugün Türkologlar
arasında, Uygur yazılı ürünlerinin özgün nitelikli olmadığını düşünenler de
vardır. Ancak çeviri olan bu eserlerde çoğu kez genişletme ve eklemelere
gidilmiş, böylelikle metnin daha iyi anlaşılır duruma getirilmesine
çalışılmıştır. Çeviri eserlerin yanında az sayıda özgün (telif) eser de vardır.
Eldeki çeviri eserlerin büyük kısmı Çince’den yapılmış olanlardır. Hangi dilden
çevrildiği bilinmeyen metinler de vardır.
Orhun ve Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi ile birlikte Eski Türkçe dönemi
içinde değerlendirilir. Başka bir deyişle, 13. yy’a kadar Türk dünyasının doğu
kolunda iki ayrı bölgede iki ayrı yazı dili oluşmuştur. Bunlardan biri
Ötüken’de ve daha sonra Doğu Türkistan’daki Tarım bölgesinde kullanılan Orhun
Türkçesi ile Uygurca, diğeri de Kaşgar’da ortaya çıkan Karahanlı Türkçesidir.
Uygur Türkçesi, Orhun Türkçesinin devamı niteliğinde olmuştur.
Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın, Uigurica’dır. Bu yayını
gerçekleştiren kişi de Müller’dir. 1908’de Müller’in yayına hazırladığı
Uigurica I ve 1911’de yayımladığı Uigurica II’de Uygurca metinlerin kenarında
Çinceleri de yer almaktadır. Bunlar dil incelemeleri bakımından çok önemli
eserlerdir. Bu yayınlar başlangıç döneminin araştırması olduğu için bazı
transkripsiyon hataları içerse de, bugüne kadar hiçbir bakımdan önemini
kaybetmemiş olan çalışmalardır. Bunların ardından 1919’da Uigurica III’ü de
çıkarmış Müller’in ölümünden sonra 1931’de onun bıraktığı materyallerden A. v. Gabain
Uigurica IV’ü yayımlamıştır.
F. W. K. Müller, kazılarda bulunan metin lerdeki Uygur alfa besini ve diğer alfabeleri çözerek 1898-1914 yılları arası Doğu Türkistan’da yapılan kazılardan elde edilen yazmaların çoğunun Türkçe, yani -o dönemin Türkçesi- Uygur Türkçesi oldu ğunu meydana çıkarır. Müller, Uygur harfli yazmaları Moğol yazısının yardımıy la çözmüştür, çünkü Moğollar, Uygur yazısını tâ Cengiz zamanında benimsemiş bulunuyorlardı.
Uygurcada Türkçenin 8 ünlüsü, Arap alfabesindeki ünlülerle söyleyecek
olursak elif, vav, ye harfleri ile yazılır. Söz başı /a/ ünlüsü elif + elif
(çoğunlukla tek elif); /e/ ünlüsü ise tek elif; /o/, /u/ ünlüleri elif + vav;
/ö/, /ü/ ünlüleri elif + vav + ye (çoğu zaman elif + vav) ile yazılır. Köktürk
alfabesinde kalın ve ince ünlüler yazıdan ayırt edilmezdi, fakat ünlüler
konusundaki bu eksiklik, ünsüzler konusunda ince ve kalın ünlülerle ayrı ses
işaretleriyle belirtilen ünsüzlerle giderilmişti.
Uygur alfabesini Türkçenin yazıya geçirilmesi için ilk kullananlar Uygurlar
değil, diğer Türk boylarıdır. Uygur alfabesinin Türkler tarafından ne zamandan
beri kullanıldığı kesin olarak bilin memektedir. Ancak işlek Soğd el yazısı, 7.
yy’da ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yy’da Doğu Türkistan’da
yaşayan diğer Türklerce kullanılmaya başlandığı, 9. yy ortalarından itibaren
Koço Uygur Kağanlığı’nın kurulması ile Uygurlar arasında yaygınlık kazandığı
genel görüştür. Köktürk toprakları üzerinde kurulan Ötüken Uygur Kağanlığı
zamanında (744-840) Uygurların Köktürk alfabesini kullanarak mezar taşı yazma geleneğini
devam ettirdiklerini daha önce belirtmiştik.
